Doç. Dr. Pınar AKÇALI | Orta Doğu Teknik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü
Giriş
Sovyetler Birliği’nin 1991 yılında dağılmasının ardından, Kırgızistan’ın demokrasinin gelişimi ve kökleşmesi açısından Orta Asya’nın en önde giden ülkesi olduğu sık sık vurgulanmış ve ülke “demokrasi adası” olarak nitelendirilmiştir. Bağımsız Kırgızistan’ın ilk devlet başkanı Askar Akayev döneminde totaliter bir tek parti yönetiminden demokratik bir sisteme geçmek için kısa sürede pek çok siyasal reforma imza atılmış, çeşitli referandumlar düzenlenmiş ve belli aralıklarla parlamento ve devlet başkanlığı seçimleri gerçekleştirilmiştir. Ancak zaman içerisinde halkın Akayev yönetimine olan desteği giderek azalmış ve 2005 yılında gerçekleştirilen bir halk ayaklanması ile Akayev yönetimden uzaklaştırılarak yerine muhalefetin önde gelen isimlerinden Kurmanbek Bakiyev getirilmiştir. Önceki dönemde olduğu gibi Bakiyev döneminde de bazı referandumlar ve seçimler düzenlenmiş olsa da yeni devlet başkanı ancak beş yıl görevde kalabilmiş ve tıpkı Akayev gibi bir halk ayaklanması ile görevinden uzaklaştırılmıştır. Bakiyev’in devrilmesinin ardından devlet başkanlığına getirilen Rosa Otunbayeva dönemi, Kırgızistan’daki siyasal rejim açısından pek çok yeniliği de beraberinde getirmiştir. Bu çalışma hem bu yeniliklere imza atan Rosa Otunbayeva’yı tanıtmayı, hem de bu yeniliklerin Kırgızistan’daki siyasal sistemin geleceğine yönelik olası olumlu etkilerine değinmeyi amaçlamaktadır.
Rosa Otunbayeva Kimdir?
23 Ağustos 1950 tarihinde Kırgızistan’ın Oş şehrinde dünyaya gelen Rosa Otunbayeva eğitimini Rusya’da almış ve 1972 yılında Moskova Devlet Üniversitesi’nin Felsefe Bölümü’nden mezun olduktan sonra Kırgızistan’a dönmüş ve Kırgız Devlet Üniversitesi’nde göreve başlamıştır. 1981 yılında siyasete atılan Otunbayeva, Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanlığı ve Sovyetler Birliği’nin Malezya büyükelçiliği görevlerini yürütmüştür. Otunbayeva Sovyetler Birliği dağıldıktan sonraki dönemde ülkenin Amerika Birleşik Devletleri’ne gönderilen ilk büyükelçisi olmuş, iki yıl bu görevde kaldıktan sonra tekrar Dışişleri Bakanlığı’na getirilmiştir. 1997 yılında bu kez İngiltere’nin Kırgızistan büyükelçisi olarak atanan Otunbayeva, 2001 yılına kadar bu görevi sürdürmüş, sonrasında ise 2004 yılına kadar Birleşmiş Milletler bünyesinde Gürcistan özel temsilcisi olmuştur
2004 yılında Akayev karşıtı muhalefete katılan Otunbayeva, Ata Jurt partisini kurmuş, ancak bu parti seçimlere girme hakkını elde edememiştir. 2007 yılında Demokrat Parti’nin milletvekili adayı olarak parlamentoya giren Otunbayeva, hem Akayev hem de Bakiyev karşıtı grupların sözcüsü olmuştur.2 2010 yılında Bakiyev’in devrilmesinden sonra geçici olarak devlet başkanlığı görevini üstlenen Otunbayeva, 1 Aralık 2011’de yerini Almazbek Atambayev’e devrederek Orta Asya genelinde iktidardan barışçıl yöntemlerle ayrılan ilk lider olmuştur.3 Otunbayeva evlidir ve iki çocuğu vardır
Son olarak, Otunbayeva’nın kendisini “Ben tam bir Sovyet ürünüyüm.” diye tanıtmakta olduğu da vurgulanmalıdır. Kırgız lidere göre Oş bölgesinde yaşayan kalabalık bir aileden gelen bir kız çocuğunun, ülkenin en iyi üniversitesi olan Moskova Devlet Üniversitesi’nde “profesörlerin çocukları ile eşit koşullarda okuyabilme şansını elde etmiş olması” ancak Sovyet sisteminin sağladığı olanaklar sayesinde gerçekleşebilmiştir.
Rosa Otunbayeva Döneminde Gerçekleştirilen Değişiklikler
Rosa Otunbayeva döneminde ülkede yeni bir yönetim anlayışına sahip kadroların etkili olması yönünde kararlı adımlar atılmıştır. Devlet başkanlığı sürecinin en başında alınan bir karar doğrultusunda Otunbayeva’nın görev süresi 2011 yılının Ekim ayında yapılması planlanan başkanlık seçimlerine kadarki dönem ile sınırlandırılmıştır. Buna ek olarak, 2011 başkanlık seçimlerinde Otunbayeva’nın adaylığını koymaması da karara bağlanmıştır.6 Bazı uzmanlara göre Otunbayeva’nın da aralarında olduğu bu yeni siyasal kadronun temel kaygısı daha katılımcı, eşitlikçi ve gerçek rekabete dayalı bir seçim ortamı yaratmak ve otoriter yönetimler ve yolsuzluklarla geçen yılların ardından barışçıl ve hukuka dayalı bir yönetim değişikliği gerçekleştirmekti.
Bu bağlamda gündemdeki en temel siyasal konu yürütme erkinin gücünü sınırlamak ve bu gücün özellikle devlet başkanının elinde toplanmasını engellemek için gerekli yasal çerçeveyi oluşturmak olmuştur. Otunbayeva döneminde bu yönde atılan en temel adım 2010 yılında kabul edilen yeni anayasadır. 2010 Anayasası devlet başkanının yetkilerini önemli ölçüde kısıtlamış ve parlamenter bir sistemin temellerini atmıştır. Yeni anayasada başbakanın yetkileri artırılmış ve devlet başkanı ile beraber çalışmasını gerekli kılacak bazı düzenlemeler getirilmiştir. Otunbayeva’ya göre yeni anayasa güçler ayrılığı ilkesini hayata geçirmiş ve yargının daha etkin ve bağımsız işleyebilmesinin önünü açmıştır.8 Bu bağlamda, Otunbayeva’ya göre yeni anayasa “er ya da geç” diğer Orta Asya ülkeleri tarafından da benimsenecek “yeni bir devlet modeli” ortaya çıkarmıştır
2010 Anayasası 27 Haziran 2010 yılında gerçekleştirilen bir halkoylaması sonucu katılımcıların oylarının %90.55’inin desteğiyle yürürlüğe girmiştir. 10 3. Maddenin 2. paragrafı çok net bir şekilde güçler ayrılığı ilkesini Kırgızistan’ın siyasal rejimin “en temel ilkelerinden biri” olduğunu vurgulamaktadır
Madde 5, paragraf 2 hiçbir grubun, örgütün ve kişinin devletin sınırları içerisinde siyasal gücü tek elde toplayamayacağını belirttikten sonra bunun “en ağır suçlardan biri olduğunu” ilan etmektedir. Bu bağlamda devlet başkanının görev süresi bir defaya mahsus olarak altı yıl olarak sınırlandırılmıştır. Madde 61, Paragraf 2 açıkça aynı kişinin devlet başkanlığına birden fazla seçilemeyeceğini belirtmektedir. Yeni anayasada ayrıca parlamento (Jogorku Kenesh) devlet başkanını görevden azletmeye ve sağlık gerekçesi ile görevden erken ayrılmasına yönelik karar almaya yetkili kılınmıştır (Madde 66). Görevden azledildikten sonra devlet başkanı hakkında yasal işlem başlatılması da mümkündür (Madde 67, Paragraf 2). Devlet başkanının parlamento seçimlerini erkene alma ya da hükümeti düşürme yetkisi de yoktur. (Madde 68, Paragraf 2). Devlet başkanının yasama sürecini başlatma yetkisi de yoktur (Madde 79). Benzer şekilde, başkan yasaları veto edemez; ancak 14 günlük kısıtlı bir süre için (bütçe ve vergiler konusundakiler hariç) yasa tasarılarını yeniden görüşülmek üzere parlamentoya gönderebilir (Madde 82). Öte yandan yeni anayasaya göre Jogorku Kenesh, nispi temsil yöntemi ile beş yıllığına seçilmiş 120 delegeden oluşmaktadır (Madde 70, Paragraf 2). Jogorku Kenesh devlet başkanlığı seçimlerine karar verme ve anayasayı değiştirme yetkisine de sahiptir (Madde 74, Paragraflar 1 ve 2).
Tüm bu gelişmelerin uzun dönemde Kırgızistan’ın parlamenter bir sistem içerisinde daha demokratik bir siyasal yapıya kavuşmasının önünü açıcı etkisi olabilir. Otunbayeva’nın kısa süreli yönetimi de Kırgızistan’ın demokratikleşme yolunda önemli adımlar atmasına neden olmuştur. Öncelikle, daha önce de belirtildiği gibi Otunbayeva, ülkesindeki “ilk barışçıl yönetim değişikliğini” gerçekleştiren lider olarak tarihe geçmiştir.12 İktidarın hem yasal hem de meşru bir temele oturtulduğu bu dönemde ülkenin siyasal rejimine yeni ve daha demokratik bir yönetim anlayışı gelmiştir. Otunbayeva on sekiz aylık döneminin ardından söz verdiği gibi devlet başkanlığını bırakarak halkın takdirini ve sevgisini kazanmıştır. 2011 başkanlık seçimlerinden sonra Bişkek sokaklarında halk kendisini “Teşekkür ederiz Rosa!” diyerek karşılamış ve ona güller vermiştir.
Benzer şekilde Otunbayeva liderliğinde yürürlüğe konan anayasa da ülkede demokrasinin daha fazla işlerlik kazanması yönünde atılmış önemli bir adım olmuştur. Buna ek olarak Otunbayeva döneminde gerçekleştirilen Ekim 2010 parlamento seçimleri ile Ekim 2011 başkanlık seçimleri, uzmanlar, uluslararası gözlemciler ve uluslararası kuruluşlarca geçmiş yıllara göre daha özgür ve adil olarak değerlendirilmiştir.14 Kırgızistan Merkezi Seçim Komisyonu Başkanı ise seçimler sırasında yaşanabilecek en ufak bir düzensizliğin bile araştırılacağının ve gerekirse ilgili bölgelerdeki seçimlerin iptal edileceğinin garantisini vermiştir
Rosa Otunbayeva döneminde gerçekleştirilen bu değişiklikleri daha iyi anlamak için bir devlet başkanı olarak Otunbayeva’nın hangi konulara ağırlık ve önem verdiğinin vurgulanması yararlı olacaktır. Otunbayeva’ya göre Kırgızistan’da demokrasinin gelişmesi için gerekli olan en temel kıstasların başında siyasal gücün tek elde toplanmasının önlenmesi gelmektedir. Akayev’in devrilmesinden bir ay kadar önce İngiliz yayın kuruluşu BBC’ye verdiği bir demeçte “Uygar cumhuriyetimizde kimsenin monarşik bir hanedanlık kurmasına izin vermeyeceğiz” diyen Otunbayeva, aynı kişinin üst üste ülkeyi yönetmesini de sakıncalı gördüğünü belirtmiştir.16 Bu bağlamda devlet başkanlığını belirlenen süre sonunda bırakacağı yolundaki tek garantinin “insanlara verdiği söz” olduğunu belirtmiş olan Otunbayeva’ya göre, siyasal gücü elinde tutanların bu gücü kendi özgür iradeleri doğrultusunda onurlu ve barışçıl bir biçimde bırakmaları büyük önem taşımaktadır. İnsanların bunu görmesi, deneyimlemesi ve daha sonraki devlet başkanlarından da aynı şeyi beklemesi açısından son derece gereklidir.
Demokrasiye giden yolda “diktatörün devrilmesinin en kolay kısım”18 olduğunu belirtmiş olan Otunbayeva açısından bir diğer önemli nokta, siyasal gücü elinde tutanların halka hesap verebilmesidir. Otunbayeva’ya göre hem Akayev, hem de Bakiyev’in devrilmesinin ardında yatan en önemli neden bu iki liderin kendilerini halkın üzerinde görmeleri ve halka hesap vermeyi reddetmeleridir.19 Devlet başkanının kendisi, parlamento üyeleri ve yüksek yargıçlar da dahil olmak üzere ülkedeki herkesin halka hesap vermesinin önemine işaret eden Otunbayeva, bu çerçevede yargının sorumluluğuna da vurgu yapmıştır
Yargının yapısı ve işleyişi ile ilgili gerekli reformları yapmak da Otunbayeva’nın en önem verdiği konular arasındadır. Bu çerçevede rüşvet ve yolsuzluklara bulaşmış yargıçların görevlerinden alınmaları ve yerlerine dürüstlükle görev yapan yargıçların getirilmesi gereklidir. Öte yandan siyasetin etkisinden ve vesayetinden arındırılmış bir yargı organı oluşturmak da demokrasinin olmazsa olmaz koşulları arasındadır.
Demokrasinin gelişimi açısından Otunbayeva’nın büyük önem verdiği bir başka alan da ülkede bir uzlaşma kültürünün yaratılması olmuştur. Bu çerçevede atılmış ilk somut adım yeni anayasa oluşturulurken izlenen yoldur. Tüm siyasal partilerin ve ülkenin her kesiminden gelen sivil toplum örgütlerinin katılımı ile halka açık televizyon programlarında gerçekleştirilen tartışmalar sonrasında başkanlık sistemi terk edilmiş ve parlamenter demokrasiye geçilmiştir. Otunbayeva açısından parlamenter sistem farklılıkların ve anlaşmazlıkların demokratik koşullarla çözümüne olanak sağlayacak bir sistemdir.22 Parlamenter yapının şeffaflığı ve hesap verilebilirliği artıracağı görüşünde olan Otunbayeva, bu sistemde uzlaşma kültürünün,
işbirliğinin ve siyasal ödünleşmenin daha rahat hayata geçirilebileceği görüşündedir.23 Bu konuda Avrupa ülkelerinin parlamenter demokrasilerini örnek gösteren Otunbayeva’ya göre bu ülkeler barış, refah ve siyasal istikrarı sağlamada daha başarılı olmuşlardır. Benzer şekilde yüzlerce farklı etnik gruba, dile, kasta ve dine sahip Hindistan’da da parlamenter sistem hiçbir aksama olmadan işlemektedir.24 Öte yandan başkanlık sistemi ülkeyi kargaşaya, otoriter yönetime, yolsuzluğa geri götürecek ve demokratik reformların önünü tıkayacaktır.
Sonuç
Siyasal istikrarsızlık, etnik çatışma ve bölgesel farklılıkların hala tehdit oluşturduğu Kırgızistan’da Rosa Otunbayeva döneminde gerçekleştirilmiş olan yeniliklerin uzun dönemde olumlu sonuçlar doğurması olasılığı vardır. Kırgızistan Orta Asya ülkeleri içinde demokrasinin gelişmesi açısından hala en elverişli ülke olmaya devam etmektedir.26 Daha çoğulcu ve daha katılımcı bir siyasal sisteme sahip olan ülkede sivil toplum örgütlerinin de daha bağımsız bir çalışma alanı bulduğu sık sık belirtilmiştir.27 Ayrıca, 1991 sonrası süreçte “istikrarlı” görünen diğer Orta Asya ülkelerinin yönetimlerinin uzun dönemde daha kanlı, ani ve radikal dönüşümler yaşaması da olasıdır. Son yıllarda yaşanan bazı gelişmeler, ülkenin yeni siyasal aktörlerinin yürütme yerine yasamanın daha önemli olduğu ve ödün ve uzlaşmanın ön plana çıktığı parlamenter bir yapı etrafında birleştiklerinin sinyallerini vermektedir.28 Bu aktörlerin, Akayev ve Bakiyev’in gücü tek elde toplama eğilimlerinin yarattığı olumsuzlukların farkında oldukları ve bu çerçevede daha katılımcı, daha barışçıl ve daha adil bir siyasal sistem oluşturmak istedikleri belirtilmiştir.
Sonuç olarak Kırgızistan halkının çekişmelerden, etnik çatışmalardan ve istikrarsızlıktan bıktığı vurgulanmalıdır. Yeni dönem hem Atambayev hem de parlamento için bazı zorlukları da beraberinde getirmiş olsa bile aynı zamanda demokratikleşme yolunda bazı fırsatları da sunmaktadır. Kırgızistan, yeni siyasal aktörlerin eski liderlerin bıraktığı olumlu ve olumsuz mirası iyi değerlendirmeleri ve aynı hataları tekrar etmemeleri durumunda demokrasisini güçlendirebilir. Bu seçenek ise ülkenin gerçek bir “demokrasi adası” olması anlamına gelecektir.
KAYNAKÇA
1.http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1697211/Roza-Otunbayeva (ET: 14.05.2012)
2.http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8608656.stm (ET:14.05.12)
3.http://carnegieendowment.org/2011/12/29/roza-otunbayeva/8rqf (ET: 14.05.2012)
4.http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/ kyrgyzstan/7566753/Roza-Otunbayeva-profile-of-Kyrgyzstans-interimleader.html (ET: 14.05.2012)
5.http://en.rian.ru/analysis/20110909/166581609.html (ET:14.05.2012)
6.Sarı, Yaşar, “Kırgızistan’da İktidarın El Değiştirmesi: Akayev ve Bakiyev’in Düşüşü”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, C:5, S:9,2010,s.41.
7.Marat, Erica, “Kyrgyzstan Marks the First Peaceful Transfer of Power”, Eurasia Daily Monitor, S: 219 (2011), (ET: 24.02.2012).
8.“Kyrgyz Constitution Cannot be Altered for 20 Years” Rosa Otunbayeva. Interfax, Central Asia Business News, 16 May 2011, (ET: 2 Şubat 2012).
9.Columbia Electronic Encyclopedia, 6th Edition, “Roza Otunbayeva” 1 December 2011, (ET: 24 Şubat 2012).
10.“New Kyrgyz Constitution Favored by 90.55% Voters, Official Results”. Interfax, Military News Agency, 16095863, 2 July 2010, (ET: 2 Şubat 2012).
11.Bu kısımdaki bilgilerin tümü EU-UNDP Project on Support to the Constitutional and Parliamentary Reforms and OSCE/ODIHR tarafından Rusçadan yapılan çeviriden alınmıştır. Bu metnin İngilizcesi için şu adrese bakılabilir: (ET: 24 Şubat 2012).
12.Marat, Erica, “Kyrgyzstan’s Presidential Elections: As Good as it Gets in Central Asia,” 2 November 2011, (ET: 6 Şubat 2012).
13.Marat, Erica, “Kyrgyzstan Marks the First Peaceful Transfer of Power”.
14.Marat, Erica, Age; Erica Marat, “Kyrgyzstan’s Presidential Elections: As Good as it Gets in Central Asia”; Timur Toktonaliev, “Now That He’s Won, Atambayev Must Start Delivering”, 8 November 2011 (IWPR/ UNIVERSAL), (ET: 6 Şubat 2012).
15.“Atambayev Wins Kyrgyz Presidential Election – Head of Central Elections Commission (Part 2)” Interfax, Russia & FSU General News, 31 October 2011, (ET: 24 Şubat 2012).
16.http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8608656.stm (ET: 14 Mayıs 2012)
17.http://en.rian.ru/analysis/20110909/166581609.html (ET: 14 Mayıs 2012)
18.http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/03/07/AR2011030703899.html (ET: 14 Mayıs 2012)
19.http://www.kgembassy.org/index.php/component/content/ article/1-latest-news/133-speech-by-the-president-roza-otunbayeva-atthe-20th-anniversary-of-kyrgyzstans-independence-day (ET: 14.05.2012)
20.A.g.e.
21.A.g.e., http://en.rian.ru/analysis/20110909/166581609.html (ET: 14 Mayıs 2012)
22.http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/03/07/AR2011030703899.html (ET: 14 Mayıs 2012)
23.http://www.kgembassy.org/index.php/component/content/ article/1-latest-news/133-speech-by-the-president-roza-otunbayeva-atthe-20th-anniversary-of-kyrgyzstans-independence-day (ET: 14.05.2012)
24.http://en.rian.ru/analysis/20110909/166581609.html (ET: 14 Mayıs 2012)
25.http://www.kgembassy.org/index.php/component/content/ article/1-latest-news/133-speech-by-the-president-roza-otunbayeva-atthe-20th-anniversary-of-kyrgyzstans-independence-day (ET: 14.05.2012)
26.Roudnik, Peter L. , The History of Central Asian Republics, s.149; Pomfret, Richard, The Central Asian Economies Since Independence, Princeton University Press, New Jersey 2006, s.86.
27.Anderson, John, Kyrgyzstan: Central Asia’s Island of Democracy, s. 23; McMann, Kelly M. , “The Civic Realm in Kyrgyzstan: Soviet Economic Legacies and Activists’ Expectations”, Pauline Jones Luong (Ed.). The Transformation of Central Asia: Sates and Societies from Soviet Rule to Independence, Cornell University Press, USA 2004, s. 244-245; Erkinbek Kasybekov, “Government and Nonprofit Sector Realtions in the Kyrgyz Republic”, M. Holt Ruffin and Daniel Waugh (Eds.). Civil Society in Central Asia, içinde, University of Washington Press, USA 199, s.71; Erica Marat. “March and After: What has Changed? What has Stayed the Same?”, Sally N. Cummings (Ed.). Domestic and International Perspectives in Kyrgyzstan’s Tulip Revolution: Motives, Mobilization and Meanings, içinde, Routledge, London 2010, s. 7.
28.Marat, Erica, “Kyrgyzstan Marks the First Peaceful Transfer of Power”.
29. Beshimov, .Bakyt , “Kyrgyz Democracy’s Narrowing Window of Opportunity”.
